Văn hóa Soi Nhụ

Văn hóa Soi Nhụ là một chủ đề thú vị và quan trọng trong nghiên cứu khảo cổ học Việt Nam. Văn hóa Soi Nhụ là một trong những nền văn hóa biển cổ đại nhất ở khu vực Đông Nam Á, có niên đại từ khoảng 25.000 đến 6.000 năm trước. Văn hóa này cho thấy người tiền sử ở khu vực này đã có một lịch sử dài của việc thích nghi với môi trường ven biển đầy thách thức và khai thác nguồn lợi biển phong phú cho sinh kế của họ. Văn hóa này cũng cho thấy người tiền sử ở khu vực này đã có một mức độ sáng tạo và đa dạng văn hóa cao về việc làm gốm, sản xuất công cụ đá, chế tác trang sức và chiến lược sinh tồn.

Văn hóa Soi Nhụ là gì?

Văn hóa Soi Nhụ là một nền văn hóa tiền sử có niên đại từ 18.000 đến 7.000 năm trước, và được coi là một trong những nền văn hóa cổ nhất ở Việt Nam và Đông Nam Á. Văn hóa này được đặt tên theo di chỉ khảo cổ Soi Nhụ ở Vịnh Bái Tử Long, nơi nó được các nhà khảo cổ học Việt Nam phát hiện vào năm 1964 và khai quật vào năm 1967.

Một trong những người tìm ra và đặt tên cho văn hóa Soi Nhụ là Tiến sĩ Hà Hữu Nga, một nhà khảo cổ học Việt Nam, hiện là giáo sư tại Viện Khảo cổ học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. Ông là người đề xuất khái niệm và đặc điểm của nền văn hóa này đầu tiên trong Hội nghị thông báo “Những phát hiện mới về khảo cổ học năm 1996” (Nhà Xuất bản KHXH, Hà Nội năm 1997). Ông cũng là người tham gia vào việc khai quật di chỉ khảo cổ Soi Nhụ, nơi có diện tích khoảng 2.000 m2, nằm trên một đảo nhỏ có hình dạng như một chiếc bánh tròn, thuộc xã Vạn Yên, huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. Di chỉ này đã cung cấp nhiều tài liệu quý giá về văn hóa Soi Nhụ, bao gồm các công cụ bằng đá, gốm, xương, sừng, vỏ ốc, và các hoạt động sinh hoạt của người Soi Nhụ.

Quá trình phát hiện và khai quật di chỉ khảo cổ Soi Nhụ là một quá trình dài và phức tạp, dưới đây là một số điểm nổi bật của quá trình này:

• Năm 1964, trong một chuyến thám hiểm ở vịnh Bái Tử Long, thuộc huyện Vân Đồn, Quảng Ninh, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã phát hiện ra một hang động có nhiều di tích tiền sử. Hang động này có tên là Soi Nhụ, theo tên của một loại cây mọc nhiều ở đó. Đây là lần đầu tiên người ta biết đến sự tồn tại của một nền văn hóa tiền sử ở khu vực này. Các nhà khảo cổ học đã ghi nhận lại vị trí và hình dạng của hang động, cũng như một số di tích nổi bật như công cụ đá, gốm sứ, xương động vật, và than củi.
• Năm 1967, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã tiến hành khai quật hang Soi Nhụ lần đầu tiên. Các nhà khảo cổ học đã khai quật được một diện tích khoảng 100 mét vuông trong hang động, và thu được nhiều di tích quý giá. Các di tích này bao gồm các công cụ đá, gốm sứ, xương động vật, than củi, và các dấu vết của hoạt động sinh hoạt của con người cổ xưa. Các công cụ đá được phân loại thành hai loại: công cụ đá thô sơ và công cụ đá mài. Các công cụ đá thô sơ bao gồm lưỡi liềm, dao rìa, dao găm, và các dụng cụ xương. Các công cụ đá mài bao gồm lưỡi liềm mài, dao mài, rìu mài, và các dụng cụ xương có hình dạng phức tạp hơn. Các gốm sứ có màu trắng hoặc nâu sẫm, có kích thước từ 10 đến 20 cm. Các xương động vật thuộc nhiều loài khác nhau như voi ma mút, hươu cao cổ, linh dương, lợn rừng, gấu… Các than củi cho thấy con người đã biết sử dụng lửa để chiếu sáng, làm ấm, nấu ăn… Các dấu vết của hoạt động sinh hoạt bao gồm các lò lửa, các chỗ ngồi, các chỗ ngủ… Các nhà khảo cổ học đã phân tích và so sánh các di tích này với các di tích của các nền văn hóa tiền sử khác trong khu vực và trên thế giới.
• Năm 1996, Ts. Hà Hữu Nga, Viện Khảo cổ học đã đề xuất khái niệm và đặc điểm của nền văn hóa Soi Nhụ trong Hội nghị thông báo “Những phát hiện mới về khảo cổ học năm 1996”. Ông đã chia văn hóa Soi Nhụ thành ba giai đoạn: giai đoạn sớm (25.000 – 15.000 năm trước), giai đoạn giữa (15.000 – 10.000 năm trước), và giai đoạn muộn (10.000 – 6.000 năm trước). Ông cũng đã khẳng định rằng văn hóa Soi Nhụ là tiền thân của các nhóm văn hóa biển thuộc ngữ hệ Mã Lai-Đa Đảo, và có vai trò quan trọng trong sự phát triển của các nền văn minh lúa nước Đông Nam Á.

Kết luận của TS. Hà Hưu Nga:

Phản đối quan điểm của các nhà Tiền sử Úc đại diện là Peter Bellwood, coi nguồn gốc các văn hóa Mã Lai-Đa Đảo và các nền văn minh lúa nước Đông Nam Á xuất phát từ các văn hóa Ngưỡng Thiều, Long Sơn (Trung Quốc), trong cuốn sách “Prehistory of the Indo-Malaysian Archipelago” (Tiền sử của quần đảo Ấn-Mã Lai) xuất bản năm 1985, Tiến sĩ Hà Hữu Nga khẳng định rằng các văn hóa Cái Bèo và văn hóa Hạ Long, hậu duệ của văn hóa Soi Nhụ, chính là tiền thân của các nhóm văn hóa ngôn ngữ biển đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam Á, sau này được biết dưới tên gọi các nhóm văn hóa thuộc ngữ hệ Mã Lai-Đa Đảo (Malayo-Polynesian). Cách tiếp cận đó phù hợp với một thực tế là cách ngày nay 5000-6000 năm, khi mực nước biển còn thấp, một trong những cái nôi của nền văn hóa biển Đông Nam Á chính là văn hóa Cái Bèo, phân bố rộng khắp trong khu vực Vịnh Hạ Long của Việt Nam, và kết nối dễ dàng với các hệ thống đảo khác của Đông Nam Á. Tiến sĩ Hà Hữu Nga đã dùng những bằng chứng khảo cổ học và ngôn ngữ học để chứng minh cho quan điểm của mình.

Các đặc trưng của văn hóa soi Nhụ so với các văn hóa khác

1. Văn hóa Soi Nhụ chủ yếu phân bố trong khu vực các đảo đá vôi thuộc Vịnh Hạ Long, bao gồm cả đảo Cát Bà, Bái Tử Long. Các di chỉ Văn hóa Soi Nhụ còn phân bố tại các hang động đá vôi ven bờ các vịnh biển ấy thuộc các huyện Cẩm Phả, TP.Hạ Long, huyện Hoành Bồ, thị trấn Uông Bí, huyện Kinh Môn (Hải Dương); huyện Thủy Nguyên (Hải Phòng).

2. Đây là nền văn hóa hang động, cửa sông, thềm biển, mà tầng văn hóa cấu tạo chủ yếu vỏ ốc núi, ốc suối cùng một số loài nhuyễn thể nước ngọt khác. Bên cạnh những thành phần này còn lượng đáng kể các di tích xương cốt động vật có vú. Tuy hiếm, nhưng xuất hiện các loài động vật thân mềm biển trong tích tụ văn hóa.

3. Khác các Văn hóa Hòa Bình và Bắc Sơn, trong tích tụ tầng Văn hóa Soi Nhụ rất hiếm các loại cuội nguyên liệu, công cụ đá, mảnh tước và gốm.

4.Một số công cụ tìm thấy đều không có hình dáng ổn định. Kỹ thuật chế tác đơn giản, chủ yếu bằng thủ pháp ghè đẽo một mặt, phương pháp chặt bẻ và rất ít tu sửa hệ thống, quy chỉnh. Có vẻ như nhiều công cụ chặt đập thô đều chế tác từ đá vôi nên rất khó phân biệt với những mẩu đá vôi vỡ tự nhiên hoặc do những người đời sau làm vỡ để lại.

5. So các cư dân Hòa Bình, Bắc Sơn cùng thời thì cư dân Soi Nhụ có lẽ gần gũi biển nhiều hơn, trực tiếp hơn. Một số bằng chứng khai thác biển phát hiện tại các hang Soi Nhụ, Tiên Ông, Bồ Quốc… nhưng niên đại của chúng cần nghiên cứu thêm.

6.Đối với hai nền Văn hóa Hòa Bình và Bắc Sơn cùng thời, có lẽ Văn hóa Soi Nhụ có những mối liên quan, ảnh hưởng qua lại với Văn hóa Bắc Sơn nhiều hơn, thường xuyên hơn và thuận lợi hơn. Điều đó phần nào thể hiện qua các rìu mài lưỡi dạng Bắc Sơn phát hiện tại hang Soi Nhụ và một số hang động khác ở Hoàng Bồ và trên đảo Cát Bà. Các công cụ mài lưỡi gợi lại hình dáng rìu Bắc Sơn còn thấy phổ biến tại các địa điểm ngoài trời như Hòn Ngò, Núi Hứa…

Các giai đoạn lịch sử của văn hóa Soi Nhụ

Văn hóa Soi Nhụ là một nền văn hóa tiền sử của người Việt Nam, được phát hiện và khai quật ở vịnh Bái Tử Long. Theo Tiến sĩ Hà Hữu Nga, một nhà khảo cổ học Việt Nam, văn hóa Soi Nhụ có niên đại từ 18.000 đến 7.000 năm trước, tương đương với văn hóa Hòa Bình và văn hóa Bắc Sơn của Việt Nam. Văn hóa Soi Nhụ cũng có thể có nguồn gốc từ 25.000 năm trước, ngang với văn hóa Ngườm ở tỉnh Thái Nguyên. Văn hóa Soi Nhụ được chia thành ba giai đoạn: sớm, trung và muộn, tùy theo các di chỉ khảo cổ khác nhau ở Vịnh Hạ Long và các tỉnh lân cận. 

Giai đoạn sớm (25.510 đến 17.000 năm trước) được đặc trưng bởi công cụ đá, xương động vật và di tích ốc sên được tìm thấy trong các hang động như Áng Mả, Thiên Long, Mê Cung, Tra Giới và Hang Trống. Công cụ đá chủ yếu được làm từ thạch anh hoặc thanh ngà, bao gồm mảnh vỡ, dao cạo, dao khắc, mũi nhọn và dao. Xương động vật thuộc nhiều loài như hươu, lợn rừng, khỉ, rùa, cá và ốc sên. Di tích ốc sên cho thấy người của giai đoạn này khai thác nguồn lợi biển làm thức ăn.

Giai đoạn trung (16.000 đến 9.000 năm trước) được đánh dấu bởi gốm, rìu đá mài và trang sức làm từ vỏ và răng động vật được tìm thấy trong các hang động như Soi Nhụ, Tiên Ông, Bồ Quốc, vv. Gốm chủ yếu là gốm trơn hoặc trang trí bằng dấu dây hoặc rạch. Rìu đá mài được làm từ đá xanh hoặc bazan, có hình oval hoặc chữ nhật. Trang sức bao gồm hạt, móc treo, nhẫn, vòng tay và vòng cổ làm từ vỏ (như hàu, ngao, ốc) hoặc răng động vật (như hươu hay lợn rừng).

Giai đoạn muộn (8.000 đến 6.000 năm trước) được phân biệt bởi nhiều kiểu gốm đa dạng hơn, công cụ đá có hình học và bằng chứng về nông nghiệp và thuần hóa động vật được tìm thấy trong các hang động và hang núi như Đồng Đặng, Hà Lùng, Hang Dơi, Phương Nam, vv. Các kiểu gốm bao gồm gốm phủ men đỏ với hoa văn hình học hoặc trang trí nổi. Công cụ đá bao gồm mũi tên, tam giác, vuông, tròn và lưỡi liềm làm từ thạch anh hoặc thanh ngà. Bằng chứng về nông nghiệp và thuần hóa động vật bao gồm hạt giống thực vật (như lúa hoặc kê) và xương động vật (như chó hoặc lợn).

Xem các di tích văn hóa Soi Nhụ ở đâu?

Ngoai khu vực khu khảo cổ Soi Nhụ tại Vịnh Bái Tử Long, thuộc tỉnh Quảng Ninh. Thì bạn có thể tới các bảo tàng lịch sử tại Việt Nam để tìm hiểu thêm về văn hóa soi nhụ qua các di vật được trưng bày tại đây. Dưới đây là một bảo tàng có di tích văn hóa Soi Nhu mà bạn có thể tìm hiểu:

• Bảo tàng Khảo cổ Học Việt Nam: Đây là nơi trưng bày nhiều hiện vật và mô hình của các nền văn hóa cổ đại của Việt Nam, bao gồm văn hóa Soi Nhụ. Bạn có thể xem các bộ sưu tập gốm, công cụ đá, trang sức và than hoa của văn hóa Soi Nhụ tại phòng số 3 của bảo tàng. Bảo tàng này nằm ở số 1 phố Tràng Tiền, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. 
• Trung tâm Nghiên cứu Khảo cổ Học Việt Nam: Đây là nơi nghiên cứu và phát triển các dự án khảo cổ học ở Việt Nam, bao gồm văn hóa Soi Nhụ. Bạn có thể xem các bài báo khoa học, sách và tạp chí về văn hóa Soi Nhụ tại thư viện của trung tâm. Bạn cũng có thể gặp gỡ và trao đổi với các nhà khảo cổ học hàng đầu của Việt Nam, như Tiến sĩ Hà Hữu Nga, người đã khai quật và nghiên cứu văn hóa Soi Nhụ. Trung tâm này nằm ở số 61 phố Phan Chu Trinh, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.
• Bảo tàng Quảng Ninh: Đây là bảo tàng tỉnh lỵ của tỉnh Quảng Ninh, nằm ở số 165 đường Nguyễn Văn Cừ, thành phố Hạ Long. Bảo tàng này có nhiều phòng trưng bày về lịch sử, văn hóa, địa chất và sinh thái của tỉnh Quảng Ninh, bao gồm cả văn hóa Soi Nhụ. Bạn có thể xem các hiện vật gốm, công cụ đá, trang sức và than hoa của văn hóa Soi Nhụ tại phòng số 5 của bảo tàng.